Hè uns dies que diuèrses persones me demanen peth prumèr programa de TV en aranés. Me cau explicà’c. Eth prumèr programa siguec hèt per TVE en 1988. Eth Director de TVE en Sant Cugat ère Agustí Farré. Estiguec en cargue dera direccion des de noveme de 1987 enquia seteme de 1988 en que se convertic en prumèr director de Radio Nacional de España. Abans auie estat director generau de Mieis de Comunicacions dera Generalitat de Catalonha entre 1980 e 1982; metec en foncionament era television e ràdio publiques catalanes. En 1984 siguec Director de Catalunya Ràdio. Auie un important bagatge ena projeccion dera lengua catalana e ère especiaument sensible ar occitan. Es negociacions pera part aranesa sigueren portades per Ipòlit Cruces e Emilio Medan. S’auie en Agustí Farré a ua persona sensibla ar hèt aranés. Sorgic era propòsta de crear ua productora aranesa entà produïr programes setmanaus de mieja ora; TVE assomie es còsti. Però ua productora en Aran significaue dificultats tecniques que non se poderen assomir. Era alternativa siguec d’enviar mieis tecnics de TVE entà produïr un programa mensuau. Es prumères responsabilitats, entre es quaus era Direccion, sigueren assomides des deth Centre de Normalizacion Lingüistica dera Val d’Aran, creat recentament. Eth 23 de mai de 1998 se retransmetc eth prumèr programa. Mos digueren qu’es telefonades de reconeishement auien bloquejat es telefons de TVE en Sant Cugat. Se’n heren 25 programes e s’acabèc en 1990. Aqueth Director sensible ar occitan, ja non i ère. TVE non tornèc a hèr mai mès arren en lengua occitana.
Eth prumèr programa de TV en aranés siguec hèt per TVE en 1988. Eth Director de TVE en Sant Cugat ère Agustí Farré. Estiguec en cargue dera direccion des de noveme de 1987 enquia seteme de 1988 en que se convertic en prumèr director de Radio Nacional de España.
Entre es notícies Montse Cuny des dera Tour de Betren, presentadora d’aqueth prumèr programa: “en cors 88-89 cau remercar era nauetat de qu’en collègi de Vielha, es pares des mainatges de 4 ans que comencen ena escòla an podut escuélher coma lengua basica d’aprenentatge entre er aranés, eth catalan e eth castelhan”.
Aqueth programa nomenat Era Lucana d’Aran compdèc damb ua longa explicacion d’Arturo Calbetó sus era istòria d’Aran. Eth subdirector en siguec Jusèp Maria Castellà, hilh de Bossòst, era realizadora, grana professionau e vertadèra anima deth programa, siguec Maria Elena Monrás, e era coordinadora Esperança Palop, vesia d’Aran. En uns mesi Manolo Perailes, vesin d’Arties, substituïc es càmares qu’iniciaument venguien de Barcelona. Darrèrament TVE a penjat aqueri prumèri programes en internèt e era revista digitau Sapiencia Occitana a publicat un article sus era Lucana d’Aran en https://sapiencia.eu/era-lucana-eth-prumer-en-aranes/
Ja hège un parelh de mesi que toti es diuendres entàs 8 e 20 ores deth maitin en programa de TVE Bon dia Catalonha se retransmetie ua noticia pendent ua menuta e mieja d’informacion d’Aran, en occitan-aranés.
Ena istòria dera TV en aranés cau un rebrembe peth programa Aranés Òc de Betevé (Television de Barcelona) que des de 2005 enquia 2019 es dimenjades emetie un programa en occitan, enquia qu’eth govèrn dera ciutat de Barcelona decidic de prescindir-ne. Enquia 2012 eth programa se’n didie “Infòc” e posteriorament “Aranés Òc”.
Aqueri que comencèren, que sigueren es prumèrs, mos cau que i tornen, que seguisquen hènt television en occitan, que TVE torne a hèr mès lucanes. Tot e qu’es plataformes e hilats sociaus estàn acornerant era TV, mos cau mès lucanes.
TV3 en 1990 hec era prumèra desconnexion entara Val d’Aran e des d’alavetz non a parat, damb major o menor intensitat. Eth TN comarques Val d’Aran oferís toti es diuendres ua desconnexion entara Val d’Aran damb notícies exclusives, damb Jovita Ané (Cau destacar que darrèrament aguest programa a estat tres mesi sense gésser e arrés n’a hèt cap de tipe de lamentacion). En aguesti moments era television publica catalana auferís, tanben, en aranés diàriament quinze menutes de notícies en occitan ath torn des dotze de meddia peth 3/24, e vint e cinc menutes mès, des deth 2009, en madeish programa, pera tarde, ath torn des quinze trenta ores. Aguestes dues emissions de notícies, conduïdes per Ares Riu, son entà tota Catalonha. E en favor de TV3 cau senhalar qu’emet diuèrsi anoncis institucionaus en occitan. Era cadena de supermercats Caprabo liderèc aguest iniciativa d’anoncis en TV3 en occitan, hè dus ans.
E mos cau referir a AranTV, emissora privada, que comencèc a eméter en 2010 e que non a parat.
Emet per Lleida TV, a ua corresponsalia en Aran que produís ua notícia diària damb Manu Moga e Alvar Ordóñez, mès bèri programes ena Xarxa de televisions locaus, ua participacion de 5 menutes en Connecta Lleida Pirineus e un programa concors annau de participacion des alumnes der IES d’Aran, eth Picalletres.
Son importants es començaments, aqueri que daurissen camin… Siguec importanta Era Lucana, però mos importen mès aqueri que diàriament mos auferissen era possibilitat de víuer era nòsta lengua. Podem corregir cèrtes accions e actituds des televisions qu’actuament acompanhen era vida ena nòsta lengua, però peth dessús de tot mos cau està’i. Aqueri que comencèren, que sigueren es prumèrs, mos cau que i tornen, que seguisquen hènt television en occitan, que TVE torne a hèr mès lucanes. Tot e qu’es plataformes e hilats sociaus estàn acornerant era TV, mos cau mès lucanes.
Jusèp Loís Sans Socasau
Membre de l'Institut d'Estudis Aranesi
